Tân Thế Kỷ – Tết Đoan Ngọ hay dân gian quen gọi là tết diệt sâu bọ rơi vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch hằng năm. Ca dao xưa có câu: “Tháng tư đong đậu nấu chè; Ăn Tết Đoan Ngọ trở về tháng năm”.
Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết Đoan Dương, đây là một ngày Tết truyền thống không thể thiếu tại một số nước như Trung Quốc, Hồng Kông, Đài Loan, Triều Tiên, Nhật Bản và Việt Nam. Năm 2024 này, Tết Đoan Ngọ rơi vào thứ Hai, ngày 10/6 dương lịch.
Tết Đoan Ngọ là gì?
Ngày Tết Đoan Ngọ là một ngày tết truyền thống trong văn hóa dân gian của phương Đông và có nhiều ảnh hưởng đến văn hóa sinh hoạt của người dân bản địa.
“Đoan” nghĩa là mở đầu, “ngọ” là chỉ canh giờ – khoảng thời gian từ 11 giờ trưa tới chớm 1 giờ chiều. Đoan ngọ là lúc mặt trời bắt đầu có khoảng cách ngắn nhất – ở gần trái đất nhất, trùng với ngày hạ chí. Bởi vậy Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương. Theo triết lý y học phương Đông thì hỏa khí (thuộc dương) của trời đất và trong cơ thể của người vào ngày Đoan ngọ này đều tăng lên mạnh nhất.
Ở Việt Nam, tết Đoan Ngọ còn được gọi với cái tên khá dân dã đó chính là “tết giết sâu bọ”. Hiểu đơn giản, đây chính là ngày phát động bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài sâu bệnh gây hại cho cây trồng.
Trong bài viết này, chúng ta hãy cùng tìm hiểu về tết Đoan Ngọ trong văn hoá truyền thống của Việt Nam và nước láng giềng Trung Quốc.
Tết Đoan Ngọ trong văn hóa truyền thống người Việt
Theo truyền thuyết kể lại, một ngày sau khi thu hoạch, nông dân ăn mừng vì trúng mùa nhưng sâu bọ năm ấy lại kéo dày ăn mất cây trái, thực phẩm đã thu hoạch. Mọi người đau đầu không biết làm cách nào để có thể giải được nạn sâu bọ này, bỗng nhiên có một ông lão từ xa đi tới tự xưng là Đôi Truân. Ông chỉ cho dân chúng mỗi nhà lập một đàn cúng gồm đơn giản có bánh tro, trái cây, sau đó thắp hương làm lễ. Người dân làm theo thì chỉ một lúc sau, sâu bọ đàn lũ té ngã rã rượi.
Lão ông còn bảo thêm: “Sâu bọ hằng năm vào đúng ngày này sẽ thường xuất hiện, chúng rất hung hăng phá phách mùa màng. Vì vậy mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch cứ làm theo những gì ta đã dặn thì sẽ trị được chúng”.
Dân chúng hết thảy đều vui mừng và biết ơn Đôi Truân, định kéo nhau tới thi lễ cảm tạ thì mới hay ông lão đã biến đi đâu mất tự khi nào. Để tưởng nhớ công đức của ông lão và thể hiện nét đẹp trong truyền thống sản xuất nông nghiệp, bảo vệ mùa màng, dân chúng bèn đặt tên cho ngày này là ngày “Tết giết sâu bọ”. Có người gọi nó là “Tết Đoan Ngọ” vì giờ cúng thường được cử hành vào giữa giờ Ngọ.
Ở Việt Nam, Tết Đoan Ngọ thường gắn liền với nghi thức thờ cúng tổ tiên. Xét theo nông lịch, đây cũng là giai đoạn chuyển mùa, chuyển tiết, dịch bệnh dễ phát sinh nên vào ngày này. Dân gian có nhiều tập tục trừ trùng, phòng bệnh.
Hiện ở một số làng quê Việt Nam vẫn còn giữ nếp xưa, rất coi trọng ngày tết này. Sau tết Nguyên Đán, có lẽ “Tết giết sâu bọ” là cái tết sum họp đầm ấm nhất và có nhiều tục lệ gắn kết với đời sống của người dân… Vì vậy con cháu người Việt dù bận rộn làm ăn xa xôi đến mấy cũng cố gắng thu xếp để trở về nhà vào dịp này.
Vào thời điểm này, trái cây, hoa lá bắt đầu đơm hoa kết trái, cầu mong một mùa bội thu, vì vậy, hoa quả là thứ đồ cúng không thể thiếu. Ngoài ra, còn có những món ăn khác tùy theo tập quán của từng địa phương.
Vào ngày Tết Đoan Ngọ, mọi nhà chuẩn bị vật phẩm cúng tổ tiên. Người ta quan niệm rằng, đây là thời điểm quả trên cây, lá trên cành bắt đầu đơm hoa kết trái và cúng tổ tiên để mong một mùa bội thu.
Sau lễ cúng tết đoan ngọ là các tục lệ giết sâu bọ. Cả nhà quây quần ăn những thứ quả chua, rượu nếp, bánh tro… để diệt trừ sâu bọ, xua đuổi hết bệnh tật.
Tết Đoan Ngọ trong văn hóa truyền thống Trung Hoa
Theo giải thích của học giả Chu Xử trong sách “Phong Thổ Ký” thì Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương. Đoan Ngọ là bắt đầu giữa trưa (Đoan: mở đầu, Ngọ: giữa trưa). Còn Dương là mặt trời, là khí dương; Đoan Dương có nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh. Ở Trung Quốc, thời Nam Bắc triều, Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Dục Lan tiết. Lan có nghĩa là “túi đựng tên, hình dáng của nó gần giống như một cái hộp gỗ”.
Đến thời nhà Minh, bùa trừ ngũ độc (Ngũ độc phù) đã trở thành vật trang sức khá phổ biến của phụ nữ, được in trên một số vật như trâm cài tóc, vòng đeo tay, đeo cổ, quạt… Một học giả thời bấy giờ là Trầm Bảng chép: “Thời trước, phụ nữ thường vẽ hình con rết (Ngô công), rắn (Xà), bò cạp (Hiết), thạch sùng (Bích hổ), cóc (Thiềm thừ) trên những cây gỗ đào gọi là ngũ độc phù và cài trên đầu làm trâm (Thoa)…” – vào dịp Tết Đoan Ngọ (Trích Uyển Thự Tạp ký, quyển 17, bản in năm 1593).
Vào cuối thời Chiến Quốc, truyền thuyết về Tết Đoan Ngọ lại gắn liền với giai thoại về một vị đại thần nước Sở là Khuất Nguyên. Ông là vị trung thần của Sở quốc và cũng là một thi nhân, danh nhân văn hóa nổi tiếng. Tương truyền Khuất Nguyên là tác giả bài thơ “Ly tao” (thuộc thể loại Sở từ) nức tiếng trong văn hóa truyền thống Trung Hoa, thể hiện tâm trạng bi ai trước thực trạng đất nước suy vong.
Do trước đó từng khảng khái cương trực can ngăn Sở Hoài Vương nên đến cuối đời, ông lại bị vua Tương Vương (người nối ngôi Sở Hoài Vương) đày ra Giang Nam (phía nam sông Dương Tử). Khuất Nguyên thất chí, tự cho mình là người trong sống ở thời đục, suốt ngày ca hát như người điên, làm bài phú “Hoài Sa” rồi ôm một phiến đá, gieo mình xuống sông Mịch La tự tử.
Theo truyền thuyết này, hàng năm, vào ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch, người Trung Hoa xưa thường tổ chức lễ Tết Đoan Ngọ để tôn vinh và tưởng nhớ về phẩm đức, tài năng và cái chết bi ai của Khuất Nguyên.
Mặc dù hầu hết các học giả thời đó cho rằng nguồn gốc của lễ tiết này có “liên quan” đến sự tưởng niệm vị trung thần – thi hào nổi tiếng của nước Sở là Khuất Nguyên, tuy nhiên các sử gia Trung Hoa đương thời không hề đưa ra được những tư liệu cụ thể để chứng minh cho “sự liên quan” này.
Ngay trong “Sử ký” của Tư Mã Thiên (145 – 86 TCN), tác phẩm được coi là thành tựu sớm nhất, ghi chép đầy đủ nhất về lịch sử văn hóa Trung Hoa cổ đại (suốt 2000 năm từ thời Hoàng Đế đến đời Hán Vũ Đế), cũng hoàn toàn không xác định được rõ thời gian tự trầm mình của Khuất Nguyên là vào ngày, tháng nào. Cho tới nay, những ghi chép của Tư Mã Thiên trong “Khuất Nguyên liệt truyện” (Sử ký) chỉ là những tư liệu được thu thập từ trong dân gian.
Hoàng Dung (t/h)
Nguồn NTDVN
Xem Thêm:
Bao nhiêu người trong chúng ta thật sự hiểu về “Nam tả nữ hữu”?
Tân Thế Kỷ *Truyền Thống – Nhân Văn – Trung Thực*
