Vào buổi bình minh của một kỷ nguyên mới trong việc xây dựng các con đập trên sông Yarlung Tsangpo, Tây Tạng, vô số sinh mạng và hệ sinh thái đang bị đe dọa dưới danh nghĩa “phát triển” và “địa chính trị”.
Trung Quốc muốn xây ngày càng nhiều các đập thủy điện
Trong 7 thập kỷ qua, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã xây dựng hơn 87.000 con đập. Tổng cộng chúng tạo ra 352,26 GW điện, nhiều hơn công suất của Brazil, Hoa Kỳ và Canada cộng lại. Đi kèm với nó, những dự án này đã dẫn đến việc di dời của hơn 23 triệu người.
Cao nguyên Tây Tạng là một kho chứa phong phú các nguồn nước ngọt không thể thiếu được chia sẻ trên khắp châu Á. Sau khi xây đập hầu hết các con sông của mình, Trung Quốc hiện đang để mắt đến các con sông quốc tế lớn chảy ra từ cao nguyên Tây Tạng. Điều này báo trước một kỷ nguyên mới của việc xây đập trên các dòng sông của Tây Tạng.
Tây Tạng được mệnh danh là “Tháp nước của Châu Á”
Tây Tạng, được mệnh danh là “Tháp nước của Châu Á”, là đầu nguồn của 10 hệ thống sông lớn của Châu Á chảy vào 10 quốc gia, trong đó có nhiều quốc gia đông dân: Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam, Campuchia, Lào, Thái Lan , Miến Điện, Bangladesh, Nepal, Bhutan và Pakistan.
Trung Quốc, thông qua sự kiểm soát chính trị đối với Tây Tạng, có quyền kiểm soát hoàn toàn ở thượng nguồn đối với tất cả các con sông lớn chảy ra từ cao nguyên Tây Tạng. So với Trung Quốc, Tây Tạng vẫn là một lãnh thổ còn nguyên sơ với chưa đến 0,6% nguồn thủy điện được sử dụng cho mục đích phát triển.
Tuy nhiên, những điều này đang thay đổi nhanh chóng kể từ khi Trung Quốc áp đặt sự kiểm soát lên Tây Tạng. Trong khi Trung Quốc đang cố gắng thực hiện các mục tiêu năng lượng tái tạo, thì Chính quyền Bắc Kinh chắc chắn sẽ phải khai thác nhiều từ thủy điện hơn nữa.
Các công ty năng lượng và thủy điện Trung Quốc đang vận động Chính phủ mình cho phép xây dựng nhiều dự án thủy điện hơn để khai thác năng lượng từ các dòng sông có độ dốc và chảy xiết của Tây Tạng. Tính đến cuối năm 2019 có 28 dự án thủy điện tại Tây Tạng được đề xuất và đang chờ phê duyệt.
Tây Tạng là một khu vực địa chất không ổn định với độ cao trung bình 4.500 mét trên mực nước biển (14.800 feet). Bất chấp tình trạng quan trọng của cao nguyên Tây Tạng vẫn còn nhạy cảm về mặt sinh thái và hoạt động địa chấn, Trung Quốc vẫn đang tiến hành kế hoạch đầy tham vọng nhằm mở rộng sản xuất thủy điện trên đầu nguồn của các con sông lớn của châu Á – sông Dương Tử, Hoàng Hà, Brahmaputra, Indus, Mekong và Sông Salween.
Mục tiêu năng lượng của Hội đồng Nhà nước Trung Quốc cho Kế hoạch 5 năm lần thứ 12 (2011-2015) và Kế hoạch 5 năm lần thứ 13 (2016-2020) xác nhận ý định của Chính phủ trong việc thúc đẩy mạnh mẽ dự án thủy điện trên cao nguyên Tây Tạng.
(Thủy điện được quảng bá là “trọng tâm” trong kế hoạch mở rộng lĩnh vực năng lượng tái tạo của Trung Quốc. Tại thời điểm đó, các kế hoạch xác định mục tiêu đến năm 2020, Trung Quốc phải tăng gấp ba công suất thủy điện lên 300 GW).
Những siêu đập thủy điện trên con sông lớn
Brahmaputra, được gọi là Yarlung Tsangpo trong tiếng Tây Tạng, là một con sông quốc tế lớn được chia sẻ giữa Tây Tạng, Ấn Độ và Bangladesh. Nó trải dài trên tổng chiều dài 1.800 dặm (2.900 km) từ tây sang đông, bắt đầu trên cao nguyên Tây Tạng từ nguồn của nó, các sông băng Chemayungdung gần Núi thiêng Kailash.
Từng là một dòng sông chảy tự do, giờ đây nó đã được đắp đập hầu như trên mọi khúc sông. Bắt đầu từ nhà máy thủy điện Zangmu, đã có một loạt đập được xây dựng trên sông Brahmaputra. Nhà địa chất Yang Yong đã nói đúng rằng hoạt động này đại diện cho “sự khởi đầu của một kỷ nguyên thủy điện cho các con sông của Tây Tạng.”
Từ tháng 1 năm 2013, Trung Quốc đã phê duyệt ba dự án đập trên sông Brahmaputra như một phần của Kế hoạch 5 năm lần thứ 12. Điều này đã gây ra mối lo ngại trên các phương tiện truyền thông Ấn Độ về tác động có thể có đối với dòng chảy ở hạ lưu.
Trong nỗ lực hạ thấp mối quan tâm của Ấn Độ về những vấn đề này, chính phủ Trung Quốc đã nhanh chóng đảm bảo với Ấn Độ rằng dự án sẽ được lên kế hoạch và lập luận một cách khoa học. Họ khẳng định rằng dự án này là một dự án sản xuất thủy điện trên dòng chảy của sông (ROR) – có nghĩa là một phần của dòng sông đang được chuyển hướng để chạy qua các tua-bin phát điện, và sau đó nước sẽ chảy trở lại để hòa vào dòng sông. Theo lập luận đó, một dự án ROR như vậy sẽ không làm giảm lưu lượng nước và không có bất kỳ tác động nào ở hạ lưu.
Thủy điện liệu có phải là năng lượng xanh – sạch – rẻ như chúng ta vẫn tưởng
Những khẳng định này phần lớn là không đúng sự thật. Thay vào đó, các dự án ROR yêu cầu lưu trữ một lượng lớn nước trong ngày, chỉ được xả ra cùng một lúc vào buổi tối để tạo ra năng lượng trong thời gian nhu cầu năng lượng cao nhất. Những biến động hàng ngày trên sông gây ra sự gián đoạn đáng kinh ngạc đối với hệ sinh thái sông. Hơn nữa, những con đập lớn cũng làm tăng khả năng xảy ra động đất, phá hủy môi trường quý giá và phá vỡ cuộc sống của hàng triệu người sống phụ thuộc vào sông Brahmaputra.
Thay vì mang lại lợi ích cho người dân bằng năng lượng không gây ô nhiễm, những người xây dựng đập của Trung Quốc đang thực hiện một cuộc mặc cả “Faustian” với thiên nhiên. Họ bán linh hồn của Tây Tạng để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Ngày nay, có nhiều bằng chứng khoa học cho thấy điện có được từ các con đập không phải là nguồn năng lượng sạch, xanh hoặc rẻ như chúng ta vẫn nghĩ.
…
Thỉnh thoảng, bất cứ khi nào các vấn đề về nước như lũ lụt và các thiên tai khác xảy ra trong khu vực, Ấn Độ đều bày tỏ mối quan ngại của mình với các đối tác Trung Quốc. Những mối quan tâm đó được đáp ứng bằng Biên bản ghi nhớ (MoU) hoặc Cơ chế cấp chuyên gia (ELM). Cơ chế này vẫn không ràng buộc và không có bất kỳ cơ quan quản lý nào đảm bảo việc thực hiện chúng.
Cho đến nay, Trung Quốc vẫn còn thiếu minh bạch về việc xây dựng đập trên sông Tây Tạng. Nó đặt ra câu hỏi liệu người dân Tây Tạng và các quốc gia ở hạ lưu có được thông báo đầy đủ về rủi ro và tác động đối với hệ thống sông đang nuôi sống hàng triệu người hay không.
Những con đập do Trung Quốc xây dựng và dự định xây dựng sẽ gây ra mối đe dọa sinh thái nghiêm trọng không chỉ đối với cao nguyên Tây Tạng mà còn đối với phía bên kia biên giới. Trung Quốc, bằng cách xây dựng những con đập này, sẽ phải chịu trách nhiệm cho việc khai thác quá mức dòng sông, có thể gây nguy hiểm cho hệ sinh thái sông cũng như làm thay đổi dòng nước ở hạ lưu, ảnh hưởng đến nông dân và ngư dân của Ấn Độ và Bangladesh.
Hơn nữa, việc Trung Quốc cũng có thể dễ dàng thao túng dòng chảy của sông, khiến Ấn Độ rơi vào thế bất lợi về mặt chiến lược. Đã đến lúc Ấn Độ phải có lập trường để xác định quyền sử dụng của họ trên sông và giám sát các hoạt động của đập ở thượng nguồn sông Brahmaputra.
Sức khỏe môi trường của cao nguyên Tây Tạng rất quan trọng đối với khoảng 1,3 tỷ người sống ở các lưu vực sông ở hạ lưu châu Á. Sông Tây Tạng không nên chỉ được coi là một nguồn thủy điện và ý nghĩa địa chất của nó cũng cần được xem xét nghiêm túc.
Những dòng sông Tây Tạng sẽ “quyết định tương lai của châu Á”.
Tác giả Dechen Palmo, The Diplomat
Vũ Nam biên dịch
(Dechen Palmo: là nghiên cứu viên tại Viện Chính sách Tây Tạng. Các quan điểm thể hiện ở đây không nhất thiết phản ánh quan điểm của Tân Thế Kỷ.)
Xem thêm: Siêu đập thủy điện ở Tây Tạng và mối lo về chiến tranh nước
