Tân Thế Kỷ – Làm sư là nghề vốn và người được nhiều người tôn kính, bởi vậy, người làm sư cũng phải có phẩm chất đạo đức cao tương ứng. Người xưa, để được làm thầy phải có những tiêu chuẩn rất cao nếu không đều không xứng làm thầy. Vậy phải đạt những tiêu chuẩn nào mới xứng là thầy?
Tri thức và đạo đức của người thầy
Theo Khổng Tử, “thầy phải ra thầy, trò phải ra trò”, thầy có vai trò của thầy, học trò có vai trò của học trò, nhưng cả hai phải tu thân để có đạo đức. Ngoài việc truyền đạt tri thức cho trò, thầy phải có phẩm chất, ngụ ý tri thức và đạo đức, làm gương cho trò mới dạy được trò. Ngược lại, trò phải tôn kính thầy, trò trước tiên phải học và hành được lễ nghĩa, sau học và hành tri thức; như thế, mới có thể hữu dụng cho bản thân, gia đình, xã hội, dân tộc và đất nước.
Trước khi đạt được vị thế đó, người thầy phải hội đủ phẩm chất và vị thế của bốn đối tượng tốt trong xã hội: Người tốt, công dân tốt, quan tốt và vua tốt (trong Luận Ngữ). Là người thầy tốt, ngoài những phẩm chất của công dân, quan và vua tốt, người thầy phải làm gương cho trò noi theo, có khả năng truyền đạt kiến thức, công bằng không thiên vị và thấu hiểu học trò.
Vì thầy đứng hạng cao nhất về đạo đức và tri thức, thầy phải có hành động, phát ngôn và cách sống tốt để học trò noi theo. Trò xem thầy như kiểu mẫu để sống. Thầy không làm gương được, làm sao trò đặt niềm tin vào thầy mà nghe thầy giảng đạo? Danh không chính, ngôn không thuận, thì nói ai nghe? Không chỉ có thầy làm gương cho trò, mà người trên phải làm gương cho người dưới trong ý thức chung về trật tự xã hội. Điều này được thể hiện rất rõ ràng trong thuyết chính danh.
Khổng Tử nói với Tử Lộ:
“Danh không hợp thì lời nói sẽ không thuận, nói không thuận thì việc không thành. Việc không thành thì lễ nhạc mất trật tự. Lễ nhạc mất trật tự thì hình phạt không đúng đắn, hình phạt không đúng thì dân không biết làm thế nào cho đúng. Vậy người quân tử khi có danh phù hợp với thực thì có thể nói ra được, nói được thì thực hành thông suốt. Quân tử không bao giờ sơ suất với lời nói của mình”.
Và lẽ đương nhiên, “thượng bất chính, hạ tất loạn”, muốn làm thầy, phải chính danh thầy trước đã.
Vai trò truyền đạt kiến thức
Để thực hiện tốt vai trò này, người thầy trước tiên phải có kiến thức uyên thâm, nghiên cứu sâu rộng tri thức xã hội, luôn trau dồi kiến thức: “Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hĩ” (ôn tập cái cũ để hiểu cái mới, có thể làm thầy được rồi).
Dạy học phải dựa vào sức và khả năng hiểu biết của từng trò, phải quan tâm những điều trò biết và những điều trò không biết, phải hiểu được mỗi học trò quan tâm đến điều gì, từ đó, mới có thể đưa ra tri thức thích hợp, làm cho trò dễ hiểu dễ hành. Phương pháp này mãi đến hai ngàn năm sau nhà tâm lý học Jean Piaget mới đề cập.
Tử Lộ hỏi: “Nghe rồi thì nên thực hành ngay phải không?”.
Khổng Tử nói: “Có mặt cha ngươi, làm sao nghe rồi thực hành ngay?”.
Nhiễm Hữu hỏi: “Nghe rồi thì nên thực hành ngay phải không?”.
Khổng Tử lại bảo: “Nghe được thì thực hành ngay”.
Công Tây Hoa lại nói: “Sao hai câu hỏi giống nhau mà thầy trả lời mỗi người một khác vậy?”.
Khổng Tử giải thích: Nhiễm Hữu làm việc gì cũng nhút nhát rụt rè nên ta cổ vũ trò ấy. Còn Tử Lộ dũng khí hơn người, hăng hái dám làm nên ta kìm bớt trò ấy một chút.
Đối thoại gợi mở là phương pháp Khổng Tử sử dụng xuyên suốt trong cuộc đời dạy học của mình. Khổng Tử không hề viết sách để cho học trò đọc. Ông chỉ giảng những gì trò hỏi, và đặt câu hỏi kiểm tra sự hiểu biết của trò. Đôi khi, ông cũng dùng những câu hỏi gợi mở để trò hiểu vấn đề. Phương pháp này rất tốt trong việc phát huy tính năng động, sáng tạo và khả năng tư duy của trò.
Ông nhấn mạnh:
“Kẻ nào chưa uất ức vì chưa hiểu được thì ta không gợi mở cho. Kẻ nào không hậm hực vì chưa thể nói ra được thì ta chẳng hướng dẫn cho. Kẻ đã được ta chỉ cho một góc vuông mà chẳng biết tự xét ba góc kia thì ta chẳng dạy nữa”.
Đối xử bình đẳng với học trò
Khi thầy nhận dạy trò, thầy không phân biệt vị thế của trò, không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, thông minh hay ngu dốt. Dạy người, ông không phân biệt thứ hạng, thiện ác, dở hay và giàu nghèo. Ông sẵn sàng dạy nếu người đó biết quay đầu là bờ, có mong mỏi cải thiện bản thân thành người tốt.
Thầy không những tìm hiểu kiến thức, khả năng mà còn quan tâm những tâm tư, hoàn cảnh của từng trò. Ngoài việc thầy chọn tri thức phù hợp cho trò, thầy còn dạy luân thường đạo lý ở đời, để cho trò sống theo đúng tâm của trò, đúng với hoàn cảnh thực của trò. Khổng Tử tâm tình với học trò:
“Những người cùng theo ta sang nước Trần, nước Thái nay không còn ở bên ta nữa. Về đức hạnh tốt có: Nhan Hồi, Mẫn Tử Khiên, Nhiễm Bá Ngưu, Trọng Cung. Khéo ăn nói giao tiếp có: Tể Ngã, Tử Cống. Giỏi chính trị có: Nhiễm Hữu, Quý Lộ. Tài văn học có: Tử Du, Tử Hạ”.
Thầy Khổng Tử chấp nhận và thông cảm sự khác biệt đó như một quy luật của trời đất, luân lý đời thường. Khổng Tử nói: “Cùng học với nhau chưa chắc cùng đắc đạo như nhau. Có thể cùng đạt như nhau nhưng chưa chắc kiên định đạo lý như nhau. Có thể cùng kiên định như nhau, chưa chắc hành xử phù hợp hoàn cảnh như nhau” .
Có thể nói Khổng Tử là một nhà giáo, nhà hiền triết vĩ đại nhất trong lịch sử Trung Hoa, đồng thời là người sáng lập ra Nho giáo. Tư tưởng của ông có tầm ảnh hưởng sâu rộng đến các nền văn hóa Đông Á. Người Trung Quốc gọi ông là ‘Bậc thầy của muôn đời’. Ngoài các khái niệm cốt lõi của lòng nhân từ, nguyên tắc quan trọng khác về giáo dục của Khổng Tử trong đó bao gồm sự công bình và chính nghĩa, học tập và trí tuệ, trung thực và đáng tin cậy, cũng như lòng hiếu thảo, lòng trung thành và sự khoan dung tha thứ.
Vì sao đức Khổng Tử phải bằng mọi giá ngăn người này làm thầy?
Chuyện kể rằng Khổng Tử có học trò tên Mỗ, người nước Đằng. Mỗ học vào loại trung bình, song luôn luôn tự cho mình là giỏi nhất. Học được vài năm, Mỗ xin về nước vì tưởng rằng đã học hết đạo của thầy.
Tử Cống thấy vậy hỏi thầy:
– Người ấy về nước rồi làm quan có sao không?
Khổng Tử rung đùi đáp:
– Không sao.
Lại hỏi tiếp:
– Làm tướng có được không?
Khổng Tử vuốt râu đáp:
– Được.
Lại hỏi tiếp:
– Thế nhỡ về làm giặc?
Khổng Tử vừa ngáp vừa trả lời:
– Cũng không hại gì!
Bấy giờ Tử Cống mới yên tâm mà thủng thẳng bạch với thầy:
– Nghe nói Mỗ ấy xin về nước chỉ để làm thầy!
Khổng Tử vừa nghe câu đó, bỗng giật nẩy mình. Thế là chân không kịp xỏ giày, áo không kịp buộc giải, vội vàng chạy bắn ra khỏi cổng!
Học trò đuổi theo hỏi:
– Thầy chạy đi đâu?
Khổng Tử vừa thở vừa đáp:
– Sang ngay nước Đằng.
Học trò lại hỏi:
– Thầy sang nước Đằng làm gì?
Khổng Tử vẫn vừa chạy vừa trả lời:
– Sang ngăn không cho tên Mỗ này làm thầy. Hắn có làm quan thì cùng lắm chỉ hại đến một ấp. Làm tướng cũng chỉ hại đến một thành. Thậm chí có làm giặc cũng chưa chắc đã hại nổi ai. Nhưng nếu hắn làm thầy thì sẽ hại đến muôn đời. Ngay cả ta cũng khó mà tránh khỏi liên luỵ!
Đức Khổng Tử khi xưa lỡ chiêu nạp một môn sinh chưa tốt, y lại nóng lòng muốn sang nước Đằng làm thầy khiến cho Khổng Tử phải: ‘giật bắn mình, chân không kịp xỏ giày, áo không kịp buộc giải’ cuống cuồng chạy đi ngăn ngừa tai họa.
Ngày nay không biết có ông thầy nào tên ‘Mỗ’ giống như câu chuyện kể trên hay không? Nếu có thì biết lấy ai: ‘chân không kịp xỏ giày, áo không kịp buộc giải chạy bắn ra khỏi cổng’ để ngăn ngừa ‘mối hại đến muôn đời’ này đây nhỉ?
Phỉ báng Phật Pháp, không xứng làm thầy
Học giả Kỷ Hiểu Lam nổi tiếng thời nhà Thanh có người chú tên là Kỷ Vụ Am. Người chú bản thân đã tận mắt chứng kiến được một sự việc và kể lại cho Kỷ Hiểu Lam nghe. Câu chuyện như sau:
Có một thầy giáo nọ, thường ngày miệng nói toàn những lời nhân nghĩa đạo đức, nhưng hành vi lại rất dung tục. Ông ta thường xuyên phỉ báng Phật Pháp, trên đường phố nhìn thấy tăng nhân thì liền nói năng lỗ mãng. Ngày hôm đó, có một nhà sư tới gần chỗ lớp học, gõ mõ và khất thực các cư dân xung quanh đó. Thầy giáo nọ từ trong lớp học chạy ra, vừa “dạy bảo” vừa mắng: “Các người là cái đồ, ngày thường cố giảng những thứ tà thuyết vô lý, lừa gạt bách tính, ta đã cực kỳ chán ghét từ sớm. Bọn ta là học trò Thánh hiền, đây là nơi giảng dạy nhân nghĩa. Ông lại chạy đến đây ăn xin, đừng có hòng!”. Nhà sư nói: “Tiên sinh cớ sao phải bức bách người khác như thế?” và không rời đi.
Thầy giáo nọ chạy vào lại trong lớp, xách cây thước dạy học ra, hung hăng nhằm nhà sư mà đánh. Nhà sư đang ngồi dưới đất liền đứng dậy, phủi quần áo rồi chạy ngay. Vừa chạy nhà sư vừa nói: “Ông là người quá ác độc!”. Nhà sư bỏ lại một cái túi vải lớn, còn chưa kịp mang theo mà chạy!
Các học trò trong lớp học thấy nhà sư bỏ lại cái túi vải lớn, rất là hiếu kỳ, lấy tay mò thử thì bên trong có thứ gì đó giống như là tiền bạc. Đám học trò liền muốn mở cái túi ra để lấy tiền. Có người nói: “Số tiền này chúng ta cần phải chia đều!”. Vị thầy giáo kia nghe vậy liền bảo: “Khoan động vào, đợi lát nữa đã. Cái thằng sư kia nếu không tới thì chúng ta sẽ mở, đầu tiên đếm xem bên trong tổng cộng có bao nhiêu tiền, rồi mới quyết định chia như thế nào. Cần phải nghe lời ta, không được tranh giành!”.
Thế là thầy trò vừa nhìn cái bao, vừa chờ đợi tiếp. Chờ một lúc, thầy giáo nói: “Đến giờ mà thằng sư kia không quay lại, chúng ta mở bao đếm tiền nào!”. Vừa mới mở bao ra, bất ngờ nghe vù vù bên tai! Rất nhiều ong vò vẽ từ trong túi bay ra, nhằm vào mặt của những học trò háo hức chia tiền nhất, và đặc biệt là thầy giáo nọ … bay tới chích. Bầy ong bay loạn xạ tha hồ chích, đám thầy trò kêu la om sòm!
Rất nhanh chóng, cả đám thầy trò mặt mũi đều sưng hum húp nhìn không ra hình người nữa. Lúc đó người dân xung quanh nghe tiếng kêu la chạy tới, hỏi xem nguyên cớ làm sao. Lúc đó, nhà sư mới vào lớp học, hỏi: “Ông là thầy giáo miệng nói toàn nhân nghĩa đạo đức, vậy mà dám phỉ báng Phật Pháp. Sao ông có thể lôi kéo học trò chia chác tiền bạc của tôi chứ?”. Vừa nhắc tới cái bao vải của mình, nhà sư liền bước ra ngoài. Vừa ra khỏi cửa lớp học, nhà sư quay người lại, chắp tay, nói với thầy giáo: “Mạo phạm vị Thánh hiền Ngài rồi, xin lượng thứ!”. Rất nhiều người dân đang đứng quanh đó xem chuyện, thấy thế đều cười ồ lên.
Thầy giáo thì cần phải thấu tình đạt lý, hiểu được lễ phép văn minh. Tối thiểu cũng không thể tùy tiện chửi mắng người khác, đánh người khác. Nếu không thì chính là không có đức của người thầy, đánh mất tác phong đạo đức và nhân cách của một người giáo viên, không xứng làm thầy.
Chân Tâm t/h
* Tham khảo:
– Luận ngữ tân thư (Phạm Lưu Vũ, NXB Đà Nẵng, 8/2018)
– Sách “Duyệt vi thảo đường bút ký” tập 2
Xem thêm:
- Cuộc đời phi thường của Vũ Huấn – người ăn mày xây trường nghĩa học
- Biết sửa sai quy thiện, hoạ sẽ thành phúc
- Qua chuyện xưa suy ngẫm: Ai điên? Ai say? Ai tỉnh
