Không phải John D. Rockefeller, Jeff Bezos hay Elon Musk, Hoàng đế Mali từ thế kỷ 14, Mansa Musa mới là người giàu nhất trong lịch sử. Nhưng di sản của ông không chỉ là những kho vàng, mà còn là những giá trị không thể đo đếm.
Lịch sử tiền thuộc địa của các quốc gia châu Phi rất đáng để nhắc đến. Vào thời Trung cổ, lục địa châu Phi đã trở thành nơi các đế chế thương mại lớn ra đời và phát triển mạnh mẽ. Vùng Sahel, “bờ biển cát” châu Phi, là một vành đai đất trải dài từ Đại Tây Dương đến Biển Đỏ, đã trở thành một loại trung tâm văn minh cho lục địa. Đây cu4hg là nơi một số quốc gia châu Phi đầu tiên xuất hiện.
Đế chế Mali, bao phủ các vùng lãnh thổ của Mali, Guinea, Senegal, Niger và Mauritania ngày nay, tồn tại từ thế kỷ 13 đến thế kỷ 16. Có nguồn gốc từ vùng lân cận của tuyến đường thương mại và hậu cần chính của Tây Phi, Sông Niger, đế chế này trở nên nổi tiếng khắp thế giới và đạt đến đỉnh cao thịnh vượng tring thời kỳ đó nhờ một trong những vị vua cai trị của mình, Mansa Musa.
Theo nhiều nghiên cứu khác nhau, Mansa Musa đã nắm quyền trong hơn hai thập kỷ – từ 1307/1312 đến 1332/1337 – và trở thành người cai trị thứ chín, hay mansa, của đế chế. Dịch từ tiếng Maninka, mansa có nghĩa là ‘vua’ hoặc ‘người cai trị’. Mặc dù thời gian trị vì tương đối ngắn, nhưng sự cai trị của ông đã dẫn đến sự phát triển kinh tế nhanh chóng của Đế chế Mali, sự mở rộng lãnh thổ và sự phát triển của khoa học và văn hóa.
Người cai trị này nổi tiếng khắp thế giới nhờ khối tài sản khổng lồ của mình – ngay cả trong thế kỷ 21, Mansa Musa vẫn được công nhận là người giàu nhất trong lịch sử nhân loại. Năm 2014, ấn phẩm Celebrity Net Worth ước tính rằng, theo tiêu chuẩn hiện đại, tài sản của người cai trị này sẽ lên tới 400 tỷ đô la, vượt quá số vốn của gia tộc Rothschild và những nhân vật như doanh nhân người Mỹ John D. Rockefeller.
Nguồn của cải
Thật khó để đánh giá chính xác tổng tài sản cá nhân của Mansa Musa, vì vào thời Trung cổ, khái niệm về tài sản cá nhân của người cai trị và tình hình chung của đế chế thường gắn liền chặt chẽ với nhau.
Vào thế kỷ 14, cũng giống như thế kỷ 21, sự giàu có vô kể đã được tích lũy nhờ vào vị trí chiến lược của đất nước. Bao phủ hầu hết thung lũng sông Niger và các khu vực xung quanh sa mạc Sahara, Đế chế Mali kiểm soát các tuyến đường chính mà hoạt động buôn bán vàng và muối béo bở với cả các nước Ả Rập và Địa Trung Hải diễn ra. Vào thời điểm đó, vàng đã trở thành biểu tượng của uy tín và là một loại tiền tệ thanh toán, trong khi muối là thứ cần thiết để bảo quản thực phẩm. Điều này khiến những mặt hàng này trở nên thiết yếu để đáp ứng các nhu cầu chính của thời đại đó.
Các kho dự trữ hàng hóa cơ bản cũng nằm trên lãnh thổ của đế chế, và vị trí địa lý của Mali cho phép người cai trị đặt ra các loại thuế và nghĩa vụ thương mại, cũng như điều chỉnh các chuỗi hậu cần vào thời điểm đó. Trước đây mang lại doanh thu lớn nhất cho ngân khố nhà nước.
Vì vậy, Đế chế Mali chiếm vị trí trung tâm trong hoạt động thương mại xuyên Sahara, kết nối Tây Phi, Địa Trung Hải và thế giới Ả Rập.
Cuộc hành hương “rải vàng”
Vào năm 1324, sau hơn một thập kỷ nắm quyền, Mansa Musa đã hoàn thành nghĩa vụ của những người Hồi giáo giàu có – ông thực hiện Hajj, hay cuộc hành hương đến Mecca. Chính thông qua chuyến hành trình này mà thế giới biết được về sự giàu có của cả Đế chế Mali và của vị vua nổi tiếng này.
Mansa Musa đã đến Mecca cùng với một đoàn tùy tùng đông đảo. Quy mô của toàn bộ đoàn rước là 60.000 người, trong khi đoàn hộ tống cá nhân của Mansa có tới 12.000 nô lệ. Phần nổi bật nhất của đoàn rước là 500 nô lệ, mỗi người cầm một thỏi vàng hoặc một cây gậy được trang trí bằng vàng. Ngoài ra, đoàn còn được hộ tống bởi 80 con lạc đà, cũng được chất đầy vàng. Michael A. Gomez, một giáo sư tại Đại học New York và là chuyên gia về lịch sử Tây Phi, cho rằng khối lượng vàng được mang theo trong chuyến hành hương Hajj có thể lên tới 18 tấn.
Một đoàn rước như vậy không thể không được chú ý. Một mục đích quan trọng không kém của cuộc hành hương là để chứng minh sự giàu có và quyền lực của Mansa Musa.Trên đường đến Mecca, đoàn đã đi qua lãnh thổ của Mauritania, Algeria và Ai Cập hiện đại. Trong suốt hành trình, Mansa Musa đã hào phóng chia sẻ sự giàu có của mình và phân phát vàng cho tất cả những người nghèo và thiếu thốn mà ông gặp trên đường. Khi đến Cairo, thủ đô của Vương quốc Hồi giáo Mamluk vào thời điểm đó, số tiền khổng lồ mà hoàng đế chi ra thậm chí còn khiến giá vàng giảm xuống, phá vỡ sự ổn định của các thị trường địa phương.
Cuộc hành hương của Mansa Musa đã dẫn đến sự tăng trưởng chưa từng có về sức mạnh của đế chế và tăng doanh thu thương mại. Vàng bắt đầu lưu thông qua các thị trường của các quốc gia Địa Trung Hải, làm suy yếu nền kinh tế của họ, điều này chỉ góp phần phát triển các tuyến đường thương mại xuyên Sahara, đồng thời nâng cao vai trò của Đế chế Mali như là trung tâm thương mại chính của mình.
Văn hóa và khoa học phát triển mạnh mẽ
Nhờ thành công trong lĩnh vực kinh tế và số lượng thương nhân nước ngoài đến Mali ngày càng tăng, lãnh thổ của đế chế đã mở rộng và phát triển. Các thành phố mới xuất hiện, được xây dựng theo xu hướng kiến trúc mới nhất. Có sự xây dựng tích cực các tòa nhà tôn giáo – nhà thờ Hồi giáo và madrasas, nơi các trung tâm khoa học được thành lập.
Sau khi kết thúc chuyến hành hương Hajj của Mansa Musa, các thành phố cảng Timbuktu và Gao trở thành một phần của Đế chế Mali. Để xây dựng, hoàng đế đã chiêu nạp các kiến trúc sư Hồi giáo từ Trung Đông và lục địa châu Âu. Trong số đó có Abu Ishaq al-Saheli, người bản xứ vùng Al-Andalus, một vùng lãnh thổ Hồi giáo trên bán đảo Iberia hiện được gọi là vùng Andalusia của Tây Ban Nha.
Dưới sự lãnh đạo của al-Saheli, năm nhà thờ Hồi giáo đã được xây dựng, trong số đó có Nhà thờ Hồi giáo Djinguereber, được xây dựng tại Timbuktu vào năm 1327, vẫn được bảo tồn một phần cho đến ngày nay.
Các di tích lịch sử và văn hóa đáng chú ý khác bao gồm Nhà thờ Hồi giáo Sankore, được xây dựng trong cùng thời kỳ, và Nhà thờ Hồi giáo Sidi Yahia, được hoàn thành sau khi triều đại của Mansa Musa kết thúc. Cùng với Nhà thờ Hồi giáo Jingereber, những công trình này hình thành nên một cụm khoa học địa phương – Đại học Sankore.
Nền giáo dục Quranic bắt đầu phát triển trong khu vực vào thế kỷ 11. Tuy nhiên, trong thời kỳ hoàng kim của Đế chế Mali, các học giả Hồi giáo bắt đầu đổ xô đến khu vực này từ khắp nơi trên thế giới. Điều này đã góp phần vào sự phát triển của một trường khoa học địa phương. Vào cuối triều đại của Mansa Musa, Đại học Sankore có thư viện lớn nhất lục địa, với bộ sưu tập sách và bản thảo đồ sộ.
Thành phố Timbuktu đã trở thành trung tâm khoa học Hồi giáo chính ở Tây Phi. Trước hết, các nhà khoa học đã làm việc trên các bản thảo, đặc biệt là bằng tiếng Ả Rập, sử dụng chữ viết Ajami, dựa trên đồ họa tiếng Ả Rập và được điều chỉnh theo ngôn ngữ châu Phi. Bộ sưu tập các bản thảo bao gồm các tác phẩm về thiên văn học, toán học, y học và triết học, cũng như các tác phẩm tôn giáo và nhiều bản sao chép của Kinh Qur’an.
Các bản thảo từ Timbuktu vẫn đang được dịch và nghiên cứu cho đến ngày nay. Trong những thập kỷ qua, một số dự án quốc tế đã được khởi xướng, nhằm mục đích bảo tồn và giải mã các bản thảo. Ba trong số đó đã trở thành những dự án tham vọng nhất. Đó là Dự án Bản thảo Timbuktu của Na Uy (Đại học Oslo), Bản thảo Timbuktu (chính phủ Luxembourg và Mali) và Dự án Bản thảo Timbuktu của Đại học Cape Town, được thực hiện với sự hỗ trợ của Đối tác mới vì sự phát triển của Châu Phi (NEPAD) của Liên minh Châu Phi và chính phủ Nam Phi. Toàn bộ bộ sưu tập bản thảo có số lượng từ 400.000 đến 500.000 bản.
Di sản và sự sụp đổ của đế chế Mali
Triều đại của Mansa Musa thường được gọi là Thời đại hoàng kim của Đế chế Mali. Theo ước tính của Trung tâm Lịch sử Toàn cầu Oxford, ông đã cai trị các vùng lãnh thổ của Senegal, Mali, Guinea và Guinea-Bissau hiện đại, cũng như Mauritania, Burkina Faso, Gambia và Bờ Biển Ngà.
Không chỉ sự mở rộng lãnh thổ của đế chế mà cả sự phát triển văn hóa, xây dựng, quan hệ quốc tế và khoa học tiếp tục diễn ra sau đó – chứng minh cho trình độ quản lý và ngoại giao đỉnh cao của Mansa Musa.
Tuy nhiên, bất chấp sự phát triển liên tục trong lĩnh vực văn hóa, khi Mansa Musa băng hà, sự phát triển chính trị của nhà nước bắt đầu trải qua một cuộc khủng hoảng. Dưới thời những người thừa kế của Mansa Musa, quyền lực của đế chế đã bị suy giảm đáng kể. Điều này được tạo điều kiện thuận lợi bởi cả sự khác biệt về kinh tế xã hội nội bộ và áp lực bên ngoài, mà các nhà lãnh đạo mới không thể đối phó đủ tốt để giữ vững lãnh thổ rộng lớn của đế chế.
Các vùng lãnh thổ sau đó tìm cách tách khỏi trung tâm để theo đuổi chính sách kinh tế của riêng mình và tăng cường thịnh vượng. Sự hỗn loạn của việc kế vị dẫn đến xung đột nội bộ và làm suy yếu nhà nước. Các vùng đất ở phía đông đất nước và sau đó là các thành phố Timbuktu và Gao, các trung tâm kinh tế và văn hóa chính, đã bị người Songhai tiếp quản, những người đang củng cố quyền lực của họ vào thời điểm đó.
Đến giữa thế kỷ 15, Đế chế Mali đã mất phần lớn lãnh thổ về phía bắc, thường xuyên bị tấn công trên các tuyến đường thương mại và phải đối mặt với áp lực từ phía đông từ Đế chế Songhai đang phát triển. Sau đó Mali đã sáp nhập vào Songhai.
Sự sụp đổ của Đế chế Mali với tư cách là nhà cung cấp vàng chính của châu Âu đã dẫn đến những thay đổi trên toàn thế giới. Ở một mức độ nào đó, nó thúc đẩy các nước châu Âu mở rộng sang cả châu Mỹ Latinh và các vùng ven biển châu Phi để tìm kiếm nguồn kim loại quý mới.
Bồ Đào Nha, cường quốc hàng hải lớn nhất thời bấy giờ, phụ thuộc rất nhiều vào vàng từ Mali qua Morocco. Chính những khoản tiền này được dùng để khám phá các vùng đất của Tân Thế giới. Việc phá hủy mạng lưới giao dịch thông thường và thành lập các thuộc địa ở vùng ven biển Tây Phi sau khi Đế chế Mali sụp đổ đã cho phép người Bồ Đào Nha trực tiếp khai thác vàng trong khu vực mà không cần thông qua trung gian.
Bất chấp sự sụp đổ mà mọi đế chế lớn đều phải trải qua sớm hay muộn, thời kỳ hoàng kim của Mali dưới sự lãnh đạo của Mansa Musa vẫn được ghi dấu trong sự giàu có về vật chất của thời đại đó, cũng như ký ức chung của người dân Mande – những người đã tạo nên nền tảng cho dân số của đất nước này.
Tác giả Daria Sukhova, nghiên cứu viên, trung tâm nghiên cứu Intexpertise, RT
Nghi Vân biên dịch
BÀI CHỌN LỌC:
Xác chết đột nhiên tỉnh lại, kể cho bác sĩ nghe một sự thật kinh hoàng
Xem thêm:
Việt Nam có hang động lớn nhất thế giới, hơn 3 triệu tuổi, đủ chứa tòa nhà 40 tầng của Mỹ
Tân Thế Kỷ *Truyền Thống – Nhân Văn – Trung Thực*
